Stemmen in het landschap
In onze maatschappij is alles zeer sterk gericht op het visuele. Hierdoor vergeten we vaak dat de natuur ook een geluid heeft. Niet alleen het zien, maar ook het horen schept een sterkere band met de natuur. Maar als soorten verdwijnen, verdwijnt daarmee ook hun geluid.
“Het geluidslandschap van de natuur zijn de stemmen die we moeten horen om ons gedrag te temperen”
Deze uitspraak komt van de Amerikaan Bernie Krause. In de jaren 60 is hij begonnen met het opnemen van de geluiden in natuurgebieden. Hij had geen idee hoe hard het geluidslandschap zou veranderen in de decennia die volgden. Door de impact van de mens zijn meer dan 50 procent van zijn opnames vandaag de dag niet meer hoorbaar in het wild. Zijn archief is het grootste in zijn soort dat in private handen is. Hij is als het ware een oor-getuige geweest van de biodiversiteitscrisis.
Zijn opnames kan men catalogiseren onder het mooie woord 'biofonie'. Ze geven het collectieve geluid weer die alle organismen in een bepaalde habitat voortbrengen. De biofonie vertelt ons daarom enorm veel over de plaats die we horen en waar we naar luisteren.
Je kan er uit afleiden hoe gezond een bepaalde habitat is aan de hand van de voortgebrachte geluiden.
Veel verbeelding is er niet nodig om te weten dat in onze Kempen de biofonie ook drastisch veranderd is in de laatste decennia. Niet alleen hebben we afscheid moeten nemen van soorten zoals de korhaan en ortolaan, maar de impact van het menselijk geluid is enorm. Stille plekken zijn een grote zeldzaamheid, het gedreun van auto's en machines is nagenoeg altijd en overal aanwezig. Men kan stellen dat wij in Vlaanderen leven in lawaai.
Maar naast onze menselijke expansie en het verlies van biodiversiteit hebben we de laatste jaren met nog een ander fenomeen te maken: droogte.
Bernie Krause heeft de impact hiervan krachtig, maar ook pijnlijk, kunnen vastleggen. Sinds 1993 heeft hij elke lente opnames gemaakt in het Sugarloaf Ridge State Park (Californië VS), steeds op exact dezelfde locatie.
Uit zijn opnames heeft hij 4 stukken van 15 seconden uitgefilterd. Het eerste segment is opgenomen in 2004, het tweede in 2009. Het derde segment is van 2014, dan het derde jaar op rij met extreme droogte. Het vierde segment dateert van 2015.
Deze segmenten heeft hij in een film gegoten met een beeld van het 'spectrogram', een grafische illustratie van geluid.
Het korte fragment geeft duidelijk de impact van droogte weer op de biofonie op die plek. De droogte van 2015 bracht een nagenoeg stille lente voort, zonder enig lied van een vogel. Dit voor de eerste keer in menselijke geschiedenis en op het hoogtepunt van het zangseizoen. Maar het meest merkwaardige is misschien dat slechts weinig mensen uit de omgeving de pijnlijke afwezigheid van vogelgezang is opgevallen, dat zich nu al ettelijke jaren op rij voltrekt.
beluister het fragment via https://www.youtube.com/watch?v=2XNGEejrLzY
De onderste helft van het spectrogram toont de signatuur van een nabijgelegen riviertje, die in 2004 en 2009 vrij normaal stroomde. De bovenste helft is gevuld met verschillende soorten vogels (merk op hoe de soorten die in die habitat aanwezig zijn een frequentiebandbreedte hebben gevonden boven deze van de rivier). Het segment uit 2004 was qua dichtheid en diversiteit vergelijkbaar met andere voorbeelden uit de periode tussen 2001 en 2011 op dezelfde plek. In het segment van 2009 was de vocalisatiedichtheid van de vogels echter iets afgenomen, waarschijnlijk als gevolg van het lenteseizoen dat toen gemiddeld twee weken eerder plaatsvond. Maar de rivier bleef stromen. In het segment van 2014 was echter alles veranderd. Drie jaar na de ernstigste droogte in Noord-Californië in twaalfhonderd jaar, stroomde de stroom niet meer en de vogeldichtheid en diversiteit waren tot zeer lage niveaus gedaald om in 2015 nagenoeg volledig stil te vallen.
Opnames in de jaren na 2015 tonen dat het stromen van de rivier en sommige vogelgeluiden terugkomen, maar niet in de diversiteit en densiteit als voorheen.
Het zou niet verbazen dat als er hier in de Kempen soortelijke opnames zouden hebben plaatsgevonden, we tot dezelfde conclusies zouden zijn gekomen. Vanuit mijn eigen ervaring is het opvallend hoe veel stiller het is tijdens periodes van droogte. Om nog maar te zwijgen van de hete dagen tijdens een hittegolf, wanneer al het natuurlijke geluid afwezig lijkt te zijn.
Zien is een relatief passieve gebeurtenis. Horen daarentegen is bijna volledig fysiek. Ons wezen reageert op inkomende luchtdrukgolven die via het gehoororgaan worden omgezet in betekenisvolle signalen, indicatoren die bevestigend of troostend zijn, of irrelevant, of gevaar voorspellen. Elk levend organisme produceert een soort signaal. Het horen van die geluiden, hoe zwak ook, maakt ofwel wat we zien compleet, ofwel vervangt het het zien helemaal. Omdat we in een visuele cultuur leven, hebben we de neiging om alles te geloven wat we zien (“zolang ik het niet gezien heb, geloof ik het niet”). Wat we niet kunnen zien, doen we af als onzin. Maar, zoals Saint-Exupéry schreef in Le Petit Prince, "L'essentiel est invisible pour les yeux" (Wat essentieel is, is onzichtbaar voor het oog).
Het is misschien die visuele cultuur die ons zo 'doof' heeft gemaakt voor de geluiden van de natuur, maar tevens ook voor ons eigen lawaai. Het is misschien ook de reden waarom er aan lawaai-overlast en akoestiek amper aandacht wordt besteed.
Een mooi voorbeeld van hoe argeloos we met geluid omgaan zijn de seismische luchtkanonnen die gebruikt worden om olie- en gasvelden op te sporen op de bodem van de oceaan.
Meer nog dan op het land zijn zeedieren afhankelijk van geluid en een evenwichtige biofonie voor hun voortbestaan. Het water is namelijk een veel betere drager van geluid dan lucht. Het tegenovergestelde geldt voor het licht.
Walvissen hebben zich prachtig aangepast aan deze onderwater situatie. Hun gezang maakt dat zij met elkaar kunnen communiceren over kilometers afstand. Nog steeds hebben we alle geheimen van hun prachtige gezang nog niet doorgrond.
Seismische luchtkanonnen werken tevens met geluid. Een gigantische geluidsgolf vergelijkbaar met een opstijgend ruimteschip wordt uitgestuurd naar de bodem van de oceaan. Hiermee kan men de oceaanbodem en de mogelijke olie- en gasvelden in kaart brengen. Het spreekt voor zich dat zulke grote geluidsgolf niet zonder gevolg blijft. Dieren in de korte nabijheid van de luchtkanonnen sterven door de schok. Het is algemeen bekend dat waar men met zulke seismische luchtkanonnen onderzoek heeft gedaan de stranden nadien bezaaid liggen met dode zeedieren uit de diepte.
Zulke geluidsgolf wordt niet eenmalig uitgestuurd maar elke 10 seconden, 24 uur lang en 6 maanden aan een stuk. Omdat water zo'n goede drager van geluid is is er ook geen ontsnappen aan. Veel verbeelding is niet nodig om te weten hoe destructief dit kan zijn, hoe zou je jezelf voelen na 6 maanden blootstelling?
Opnames bevestigen dat de walvissen eerst paniekerig op het geluid reageren waarna ze al snel zwijgen en niet meer zingen. Hun onderlinge communicatie en zoektocht naar voedsel wordt ernstig verstoord.
Recentelijk heeft Greenpeace in Zuid-Afrika via een rechtszaak kunnen vermijden dat zulke Seismische luchtkanonnen werden ingezet in een gebied waar walvissen nog veelvuldig voorkomen. Gelukkig!
Krause eindigt zijn lezingen vaak door men eraan te herinneren dat de biofonie een middel voor ons is om de natuur te ervaren op een manier die meer is dan alleen een visuele observatie, en een middel dat essentieel is om te streven naar het behoud van de biodiversiteit en de natuurlijke fysieke en akoestische ruimtes. We kunnen daarom alleen maar hopen dat wij onze weg terug vinden in harmonie met de rest van het orkest voordat het lied voorbij is.
Dieter Eysermans